عباس عبدی، تحلیلگر مسائل اجتماعی و سیاسی نوشت:

هنگامی که درباره این پرسش دقت می کنیم به این نتیجه می رسیم که چه چیزی در این کشور سیاسی نیست که واکسن نباشد؟ به عبارت دیگر باید گفت مگر ممکن بود واکسن سیاسی نشود؟ پاسخ خیر است. سیاسی شدن هر پدیده ای در ایران ریشه در چند عامل دارد. یکی شکاف میان مردم و قدرت است. دیگری فقدان رسانه رسمی معتبر و آزاد برای اطلاع رسانی درست، سوم وجود شکاف عمیق اجتماعی و قطبی شدن جامعه و بالاخره ضعف نهادهای مدنی و تخصصی و کاهش قدرت و اعتبار آنها در جامعه است. همچنین میل حکومت به تبلیغاتی کردن همه امور و نمایش دادن آن به عنوان یک دستاورد بی مانند در سیاسی شدن امور نقش بسزایی دارد. باید این نکته را گفت که در این تصمیمات سیاسی، همواره لشکری از کارشناسان توجیه گر وجود دارد که در هر اقدامی به توجیه کارشناسی تصمیمات سیاسی اقدام می کنند. این کارشناسان هیچ وقت یک گزارش علمی کارشناسی و دقیق نمی نویسند بلکه فقط بیانیه صادر می کنند و این رفتار سهم زیادی در سیاسی شدن امور غیرسیاسی دارد. در این چارچوب هر صدایی که از هر کسی در موضوعی عادی و مهم بلند شود، کسان دیگری هستند که آن را غیرواقعی و نمایشی یا حتی علیه خود تلقی کنند، رسانه معتبری که فصل الخطاب حقیقت باشد وجود ندارد، به سرعت حکومت نیز وارد ماجرا می شود و هیچ نهاد مستقل معتبری هم نیست که حرف آن ملاک اعتبار و فصل الخطاب باشد. اعصاب همه خراب می شود.

در یک میدان خبری و تحلیلی بی قاعده وارد می شوند که گویی در یک جنگ بی پایان قرار دارند و جز خرابی روح و روان و بی بصیرتی نتیجه دیگری ندارد. واکسیناسیون نیز از این قاعده مستثنی نیست. واکسیناسیون نیز در ادامه سیاسی شدن کرونا، تبدیل به پدیده ای سیاسی شد. بحث ورود کرونا به ایران کاملا با سیاست آمیخته شد. از همان ابتدای اعلام کرونا طرفین دو قطب سیاست در ایران علیه یکدیگر آتش تهیه ریختند. شناسایی اولین مبتلایان در قم و بحث سفر طلاب ایرانی به چین و نیز هم زمانی با انتخابات مجلس، یک کارزار عمیق سیاسی را سامان داد. حضور چین، شهر زیارتی قم، طلاب و روحانیون، انتخابات مجلس و... و از همه مهم تر تاخیری که در اعلام ورود صورت گرفت تعمدی تلقی شد یا حداقل ناشی از نوعی قصور برداشت شد، زمینه ساز این کارزار پایان ناپذیر بودند. مرحله بعدی سیاسی شدن ماجرا در مساله قرنطینه رخ داد. روشن بود که در این زمینه قرنطینه شدن قم عملا مضمونی سیاسی پیدا می کرد، لذا دولتی ها وارد میدان شدند و گفتند؛ اصولا قرنطینه مربوط به قرن ۱۹ و ۱۸ است و در قرن ۲۱ بی معنی است، در حالی که ووهان از این طریق اقدام به کنترل کرونا کرده بود و ایتالیا هم اقدام نسبتا مشابهی را انجام داد. در این مرحله کارشناسی به خدمت سیاست در آمد. زمانی بود که ایدز را ابزاری سیاسی کردند، علیه دنیای جدید و بی اخلاقی های آن. حالا قم در موضوعی دیگر که می توانست بسیار هم عادی باشد در معرض حملات سیاسی قرار گرفته بود. مشکل فقط این نبود. وجود اماکن مذهبی این تصور را ایجاد کرده بود که ویروس در آنجاها نخواهد رفت.

یک ضد حمله شدید از جانب طرفداران این ایده آغاز شد و نمونه آن لیس زدن ضریح بود. هنگامی که تصور از دین و معجزه بخشی آن در حد مقابله با ویروس کرونا باشد و از سوی دیگر دین و دولت به شدت در هم تنیده شوند، نتیجه ای جز قطبی شدن حول این نگرش نسبت به دین نخواهد داشت. اعتراضات در خصوص بستن اماکن زیارتی آغاز شد. در حالی که افراد سطوح پایین و کف خیابان این نگرش برای باز شدن اماکن مذهبی اعتراض کرده و حتی با زور اقدام به باز کردن این اماکن می کردند، در سطوح بالای روحانیون، پروتکل های احتیاطی، صد درصد رعایت می شد، به طوری که می توان گفت ارتباط آنان با بیرون و افراد قطع شد. در ادامه ماجرا، این شکاف مذهبی و سیاسی خود را در قالب طب اسلامی بروز داد. البته فقط شکاف فکری نبود، منافع مادی نیز برجسته بود. ساده سازی مقابله با کرونا از طریق روغن بنفشه و فلان داروی گیاهی و عنبرنسارا و امثال آن دوقطبی سنت و تجدد را در این عرصه فعال کرد. شدت سیاسی شدن کرونا در ادامه از طریق کم اهمیت جلوه دادن آن از طرف ساختار رسمی یا دروغ های شاخدار مدیریت بهداشت و درمان کشور در موفقیت های خیالی خود یا اظهارات غیر کارشناسانه رییس جمهور برای باز شدن همه ادارات و روال عادی امور، همه و همه مردم را درگیر یک ماجرای سیاسی تمام عیار کرد. نوع دیگری از این چالش را در ماجرای کرونایاب مستعان می توان دید که کل ماجرا را از مدار کارشناسی خارج کرد و به یک امر سیاسی و رقابت میان افراد و نهادها تبدیل کرد و موجب مضحکه بزرگی شد. در سطح بین الملل هم شرایط برای سیاسی کردن و انتقال آن به داخل ایران وجود داشت. رفتار ترامپ و چالش چین و امریکا و مهم تر از همه اوج گیری کرونا در کشورهای اروپایی و سپس امریکا کرونا را به یک بحران بین المللی مهم تبدیل کرد؛ بحرانی که جناح های داخلی هر کدام از آن بهره برداری سیاسی خود را می کردند. هنگامی که تب و تاب اولیه کرونا خوابید و خود را به عنوان یک بحران غیر قابل چشم پوشی تثبیت کرد، مقابله با آن به عنوان مساله اصلی در دستور کار قرار گرفت. این مقابله در چند وجه باید انجام می شد.

یکم پیشگیری های اولیه، مثل استفاده از ماسک یا رعایت فاصله، یا تعطیلی ادارات و فعالیت ها و... دوم شناسایی و جداسازی، سوم درمان و چهارم، پیشگیری موثر و دایمی که در قالب واکسن باید انجام می شد. هر چهار برنامه به نحوی تحت تاثیر سیاست بود. شاید ساده ترین موضوع که جالب تر از همه است، مساله الکل بود که با کمی تاخیر حل و در عمل از حکم نجاست خارج شد آن هم در جامعه ایران. البته همین مساله مشکلات دیگری نیز ایجاد کرد که موضوع بحث کنونی ما نیست. چالش اصلی سیاست در این اقدامات این بود که توان و ظرفیت کافی برای انجام هیچ کدام را در حد مطلوب و موثر نداشت. نه می توانست ماسک به اندازه کافی و مهم تر از آن قیمت مناسب عرضه کند، نه می توانست مقرراتی را که اعلام می کرد اجرا کند و نه امکانش بود که تعطیلی جدی اعلام نماید، نه توان پرداخت مستقیم و کافی به مردم را داشت و نه ظرفیت خواباندن کارها را داشت. کشوری که چند سال در رکود و رشد منفی بوده، چگونه می توانست اقدامی موثر کند؟ شاید شانس ایران بود که یک ماه پس از اعلام وجود کرونا، مصادف با تعطیلات عید نوروز شد و توانست موج اول را با خانه نشینی دو هفته ای مردم کنترل کند و این مساله موجب شد که مدیریت بهداشت و کرونا خیلی مغرور شود، در حالی که بهبود وضع بیشتر ناشی از این تقارن بود. البته جامعه و حکومت کم کم خود را با وضعیت تطبیق دادند. تامین ماسک، تجهیز بیمارستان ها و تهیه دارو انجام شد و تا موج چهارم نیز این وضع قابل تحمل بود، هر چند هزینه های فراوان درمان و نیز کاهش رشد اقتصادی همراه با تورم شدید وضعیت را پیچیده کرده بود. از این مرحله به بعد وارد واکسن می شویم. نکته مهم اینکه ایران بر خلاف بسیاری از کشورها هیچگاه نتوانست موج های کرونا را چنان کنترل کند که مرگ و میر را برای مدتی به نزدیک صفر برساند.

از همان ابتدا اعلام شد که غلبه بر کرونا بدون تولید واکسن موثر ممکن نیست. در نتیجه قدرت های جهانی محملی برای رقابت و به رخ کشیدن قدرت خود پیدا کردند. معلوم بود که هر کشوری که بتواند زودتر واکسن را تولید کند، یک گام که نه؛ چند گام جلوتر از بقیه است. همچنین تصور می شد تا رسیدن به تولید انبوه و مازاد بر نیاز داخلی، هر کشوری که واکسن تولید کند، اول برای مردم خودش استفاده می کند و دیگران در صف خواهند ماند. دعواها حتی میان کشورهای غربی در این زمینه بسیار جالب و در نوع خود بی نظیر بود. مشکل اصلی واکسن، زمان طولانی ساخت آن و گرفتن مجوز نهایی برای استفاده بود. واکسن ها باید چهار مرحله را با موفقیت بگذرانند و مستندات آنها نیز ارایه تا اجازه استفاده از آنها صادر شود. هرکدام از این مراحل به ویژه مرحله چهارم زمان طولانی لازم دارد برای تایید نهایی تا ۶ سال و بیشتر هم گفته می شود. لذا تصمیم گرفتند مجوز اضطراری بدهند، یعنی پس از مرحله سوم اجازه استفاده صادر شود. رقابت اصلی در این ماجرا میان چین، امریکا، بریتانیا و تا حدی روسیه و در مرحله بعد هند بود. آنها زیرساخت های علمی را داشتند و مهم تر از آن، زیرساخت های تولید در اندازه های بزرگ را نیز داشتند، به جز روسیه که در این زمینه ضعیف بود. مشکل مهم تر در تولید واکسن این بود که حتی کشورهای چین و روسیه نیز به نحوی وابسته به مواد اولیه امریکایی ها بودند. تعداد زیادی مواد اولیه در ساخت واکسن نقش دارند که برخی از آنها در انحصار ایالات متحده است.

ایران در چه وضعیتی قرار داشت؟ از یک طرف تحریم بود. منابع ارزی زیادی نداشت، یا به آنها دسترسی نداشت و از سوی دیگر کشورهای غربی واکسن خود را به طور قطع، حداقل در مراحل اولیه به ایران نمی فروختند، حتی چین و روسیه نیز برای فروش به ایران با مشکلات خاص خود مواجه بودند، زیرا مواد اولیه آنها نیز امریکایی بود. چینی ها چند بار متذکر شده بودند که نگویید از چین تهیه می کنید، زیرا امریکایی ها فشار می آورند. برخی از مقامات وزارت بهداشت هم چون می خواستند واردات انجام نشود می گفتند از چین وارد می کنیم هر چند گفته اند نگویید از چین وارد می کنیم. هر چند بارها به آنان تذکر می دادند ولی قصد آنان در ایجاد مشکل برای واردات پایان ناپذیر بود. این وضعیت بحران بزرگی برای ایران ایجاد می کرد. بنابراین سیاست تولید داخل بهترین گزینه در نظر گرفته شد. سیاستی که شاید هم فال بود و هم تماشا. هم ایران را از مخمصه واردات رها می کرد و هم پزی عالی در جهان داده می شد.

البته ایران چندان هم بی زمینه نبود. انستیتو پاستور با یک قرن سابقه در ایران فعال بود. موسسه سرم سازی رازی و کارشناسان به نسبت زبده داشت. حتی اگر به لحاظ اقتصادی تولید واکسن به صرفه نبود، زیرا بسیاری از کشورهای پیشرفته جهان دنبال تولید واکسن جدید نرفتند. عموما به تولید تحت لیسانس واکسنی امریکایی و انگلیسی مشغول شدند. برای ایران گریزناپذیر هم بود که مسیر تولید را دنبال کند. ولی تولید واکسن مثل همه موارد دیگر در مسیری نمایشی قرار گرفت. بنیاد برکت وارد میدان شد. پیش از ورود آنها کشورهای دیگر مراحل فاز یک و دو را به پایان رسانده بودند ولی ایران هنوز اول خط بود. تازه اگر هم واکسن را می ساخت، ایجاد خط تولید انبوه آن مساله بود. بدترین اتفاق ممکن در اعلام تاریخ برای موفقیت ها و... بود. در غرب حدودا از دی ماه آغاز به واکسیناسیون کردند، در ایران قول بهمن و اسفند را دادند. تا پایان سال حتی کادر درمان را نتوانستند با واکسن وارداتی ایمن کنند. در اینجا میل مهارناپذیر برای تبلیغات و نمایش باعث شد که حتی مراحل اولیه تولید واکسن که کاملا وجه علمی دارد، کارها را با موج سنگین تبلیغات همراه کنند. زیرا تصور می کردند موفقیت بی مانندی است و نباید این فرصت را از دست داد.

همه اینها یک طرف وعده های داده شده برای واکسن داخلی که می بایست در موعد مقرر عرضه شود و محقق نمی شد، یک طرف دیگر. تقریبا هر هفته آمار و وعده ها و گزارش های جدید از واکسن برکت داده می شد در حالی که این واکسن هنوز ابتدای راه بود

در این مرحله یک دعوای بسیار مهم دیگر سیاسی پیش آمد. جامعه به دو گروه طرفدار واکسن غرب و شرق تبدیل شد. عده ای فایزر را به دلیل ویژگی تولید آن که مشهور به mRNA است رد می کردند. این نوع جدیدی از واکسن است که برخلاف گذشته که از ویروس کشته یا ضعیف شده استفاده می کردند، به نحو دیگری عمل می کند. آزمایش ها نشان می داد که فایزر موثرتر از بقیه است، در طرف مقابل هم عده ای از پزشکان علیه واکسن اسپوتنیک موضع گرفتند که این اقدام هم سیاسی بود، این موضع گیری بیشتر براساس پیش داوری منفی نسبت به روسیه بود. هر چند این واکسن ظاهرا شبیه یا حتی کپی آسترازنکای انگلیسی است. مشکل مهم بعدی که ریشه در سیاست دارد، عدم موافقت ایران با اجرای آزمایشی مرحله سوم واکسن سینوفارم در ایران است. متاسفانه این تصمیم غلط صد درصد تحت تاثیر سیاست بود. گفتند مردم ایران را موش آزمایشگاهی کشورهای دیگر نمی کنیم. حرف به غایت ابلهانه ای بود، چون این کار طبیعی بود و واکسن را در نژادها و جوامع گوناگون آزمایش می کنند تا اثرگذاری آن را بدانند. واکسنی که مرحله دوم را گذرانده می توان در مرحله سوم آزمایش کرد و این غرور بی جا و دروغین همانی بود که کار دست ایران داد، معنای دیگر این حرف این بود که فقط خودمان حق داریم خودمان را موش آزمایشگاهی کنیم. چرا؟ ایران نتوانست پول واکسن کوواکس را به موقع بپردازد، لذا تا حدودی دستش از واردات آن کوتاه شد.

روحانی حاضر به ریسک نشد، چون معتقد بود پول را امریکایی ها بلوکه خواهند کرد. روس ها نیز واکسن چندانی نتوانستند تولید کنند، خودشان هم واردکننده شده بودند. اسپوتنیک برای روس ها به همین اندازه کارایی داشت که روس ها بگویند ما هم ساخته ایم و از غرب عقب نیستیم. ایران باید به سینوفارم چشم می دوخت که با مخالفت خود برای آزمایش مرحله سوم در ایران خود را از این امکان محروم کرد. در حالی که ترکیه و امارات متحده این کار را پذیرفته بودند و از اولین کشورهایی شدند که سینوفارم را به میزان زیاد دریافت و به مردم خود تزریق کردند. مساله بعدی و مهم تر منع واردات واکسن های تولید امریکا و انگلیس به ایران بود. اگرچه معنای ضمنی این منع آن بود که از کشورهای دیگر واردات صورت گیرد ولی در عمل به معنای مخالفت با واردات واکسن تعبیر شد و یک ابهام جدید ایجاد شد یا حداقل بی توجهی به واردات را منجر شد. نامه ای که حدود ۱۵۰ پزشک در تایید این موضع نوشتند کل ماجرا را سیاسی کرد. سخنان وزیر بهداشت هم آخرین عامل تشدیدکننده بر سیاسی شدن واکسن بود. زیرا این موضوع به منزله مخالفت کارشناسانه با فایزر و مدرنا و جانسون و آسترازنکا تلقی شد در حالی که این منع منطق سیاسی داشت. در عمل ایران دست خود را برای استفاده از هر نوع واکسنی بست زیرا چینی ها هم تحت فشار امریکا نمی توانستند همراهی لازم را کنند. آنان حق هم داشتند زیرا ایران هم که به هیچ منطقی اجرای فاز سوم سینوفارم را نپذیرفته و خود را از برخورداری یک امتیاز محروم کرده بود. یک بار هم مقامات وزارت بهداشت علیه چینی ها حرف بی ربط زده بودند و هیچ دلیلی برای همراهی با ایران نداشتند و ایرانیان بی خود توقع و انتظارات عجیب و غریبی داشتند. هند هم که وارد این بازار شده بود خودش نیاز داشت و جلوی یک محموله کوچک هم که ایران خریده بود را گرفت. نتیجه چه شد؟ موج های سوم و چهارم می آمد و ایران در قعر جدول شاخص واکسیناسیون کشورهای منطقه بود. همین نیز یک مفهوم سیاسی پیدا کرد. منع واردات در اصل یک اقدام سیاسی بود. زیرا اگر این منع نبود و ایران درخواست خرید فایزر را می کرد، یا به ما می دادند یا نمی دادند. اگر می دادند نوعی برتری اخلاقی پیدا می کردند و اگر هم نمی دادند، مردم نسبت به سیاست های خارجی و تحریم حساس می شدند.

همه اینها یک طرف وعده های داده شده برای واکسن داخلی که می بایست در موعد مقرر عرضه شود و محقق نمی شد، یک طرف دیگر. تقریبا هر هفته آمار و وعده ها و گزارش های جدید از واکسن برکت داده می شد در حالی که این واکسن هنوز ابتدای راه بود. اولین مساله واکسن برکت اخذ مجوز اضطراری بود. برای این کار باید فاز سوم آن به طور کامل انجام و گزارش آن تهیه و ارایه می شد. نمی دانم آیا هنوز گزارش فاز سوم آمده است یا خیر، ولی تا مدتی پیش که نیامده بود. گزارشی که باید در اردیبهشت نهایی می شد. فشار آوردند که بدون ارایه گزارش مرحله سوم، مجوز اضطراری گرفته شود. طبیعی است کمیته اخلاق وزارت بهداشت زیر بار این درخواست نمی رفت. در هر حال در میانه راه مجوز استفاده از واکسن برکت صادر شد ولی خط تولید آن مشکل اصلی بود و خلاصه هنوز که هنوز است قول های داده شده به نتیجه نرسیده است. چالش واکسن، موج پنجم را بیش از پیش تحت تاثیر سیاسی قرار داد. واکسن همچنان در دعوای سیاست داخلی و خارجی مشغول ایفای نقش است. شکاف و دو قطبی بزرگ جامعه ایران و عوامل دیگر موجب به زمین ماندن تامین این نیاز اساسی شده است. نه تنها در تولید که در توزیع نیز مشکلات سیاسی وجود دارد. اکنون در اوج مرگ و میر طی دو سال گذشته هستیم.

هرکدام از دو طرف مترصد گرفتن گزکی از دیگری هستند. کافی است تعداد اندکی واکسن مدرنا در ژاپن به علتی از گردونه تزریق خارج شود، تا تیتر یک رسانه های اصولگرا شود. کافی است یک گزارش مخدوش از وزارت بهداشت منتشر شود که کارایی واکسن های تزریق شده در ایران را زیر سوال ببرد. کافی است این سوال مطرح شود که چرا افغانستان و عراق در دو طرف ایران و به رغم حداقل رعایت پروتکل ها وضع بهتری از ما دارند تا دوباره شاهد نظریات سیاسی و مدهبی عجیب و غریب شویم. همه اینها هست در حالی که مرگ و میر ناشی از کرونا در اوج است. تنها می توان گفت که مردم و زندگی آنان حلقه فراموش شده این ماجرا هستند. تولید واکسن هم برای نشان دادن قدرت است مثل موشک یا مثل کرونایاب!... در حالی که همه اینها باید در خدمت زندگی و سلامت مردم باشد. اگر توجه اصلی به این هدف بود، قطعا امروز مواجه با بیش از ۲۰۰ هزار مرگ نبودیم. هفته دوم درباره حضور این پاندمی در ایران نوشتم. «کرونا، آزمون آزمون ها». امروز متوجه می شویم که کمتر کسی از مسوولان اهمیت کرونا را در کشور درک کرد. همه به صورت اقتضایی برخورد کردند. آنان که خود را مصون از ابتلا کردند، بی خیال سلامت و زندگی دیگران شدند.

در پایان باید به این نکته اشاره کرد که شیوه برخورد با مسائل و مشکلات دیگر نیز همین گونه است و با تاسف فراوان باید گفت که این آخرین مورد نخواهد بود. راه حل چه بود؟ وزارت بهداشت باید همه امور مربوط به واکسن را به کمیته کارشناسی ذیربط ارجاع می داد. حکومت نیز باید به لحاظ کارشناسی تابع آن می بود. اگر تصمیمی هم خلاف آن می خواست اتخاذ کند باید معلوم می کرد که این تصمیم سیاسی است و ایرادی هم ندارد. مقامات سیاسی باید از اظهار هرگونه نظر کارشناسی و تبلیغی درباره واکسن پرهیز می کردند. در این صورت وزیر بهداشت ترجیحا باید برکنار می شد. اجازه نمی دادند که رسانه رسمی محل تاخت و تاز افراد مخالف علم در موضوع واکسن قرار گیرد. سیاست تولید داخل خوب و قابل دفاع بود ولی باید متمرکز در یکی یا دو نوع واکسن می شد و نیروها و بودجه و امکانات در تولید ۸ واکسن توزیع نمی شدند. بدون تردید باید ضوابط علمی کمیته اخلاقی رعایت می شد و پیش از فاز سوم و تایید گزارش آن، اجازه استفاده داده نمی شد. بالاخره باید واردات واکسن بارها و بارها مورد تاکید قرار می گرفت. اگر هم نمی توانستیم وارد کنیم معلوم می شد که این ربطی به تولید داخل ندارد.