هنوز که هنوز است، کوچه‌ و محل‌های قدیمی دیار ایران، وقتی آب و جارو می‌شوند، لباس عزا یا جشن به تن می‌گیرند و حجله شادی و غم می‌بندند، صدای «نقال‌ها»یی را در گوششان دارند که روایت خیر و شر روزگار را می‌پیچانند در لابه‌لای داستان‌ها و راستان‌ها و می پاشندروی سر مردم،حالا این صدا از هر حنجره‌ای که می‌خواهد باشد، خواه صدای «طاهر‌علی‌شاه» زیرگذرِ بازار مسجد جامع عتیق اصفهان یا صدای «اسدا...حجار» کنج مسجد شاه وقتی گل می‌دهد روی ایوان خیال. در مشهد هم حکایت همین بوده است. مشهد، شهر خیال‌های پیچ در پیچ در گذرهای همیشه آب‌زده، همیشه منتظر، همیشه عاشق با نقال‌هایی که داستان‌ها و راستان‌هایشان بیش از دیگران است. فرقی هم نمی‌کند که قصه از شاهنامه می‌خوانند یا قند از حدیث ثامن‌الحجج(ع) بر می‌دارند؛ دیاری که هم امام هشتمین دارد، هم فردوسی و دقیقی و ... مگر خالی از خیال و کلام می‌شود؟ و «قهوه‌خانه‌های مشهد» که تا چهل، پنجاه سال پیش از این، هرکدام نقال خودشان را داشتند که ذکرش رشادت ابوالفضل(ع) بود و نقلش، نقل حیدر کرار و از آن قهوه‌خانه‌ها، یکی از آخرینشان «قهوه‌خانه بناها». این نوشته، حکایت مختصر آیین «نقالی» است به مناسبت هشتمین سال درگذشت ولی ا...ترابی، نقال معروف ایران معاصر.در سطرهای این گزارش می‌توانید در گفت‌وگو با یادگاران و پژوهشگران این حوزه مهم فرهنگی در تاریخ و هویت ایران درباره تاریخ نقالی بخوانید و از روزگار نقاشی قهوه‌خانه‌ای بشنوید. همچنین خاطرات معروف‌ترین نقال مشهد را در کلام خانواده‌اش مرور کنید.

تاریخ و پیشینه نقالی در ایران
رشته «نقالی» سر دراز دارد، آن قدر که گذر پرهیاهوی نقالان مشهد را به میدانگاه صدای «گوسانان» اشکانی برساند. گزنفون(فیلسوف‌یونانی) حضور تصنیف خوانان و قصه گویان در کوچه و بازار ایرانِ عصر هخامنشی را تأیید می کند. همچنین حضور «نقالان» در عصر ساسانی نیز پررنگ است. نقل است که بهرام چوبین، سردار ساسانی، پیش از رفتن به رزم، از نقالان خنیاگر می خواسته تا برایش حماسه هفت خوان اسفندیار و رنج های او در قلعه برنجین را روایت کنند. از نقالی داستان «پسران دیو» از سوی باربد در دربار خسرو پرویز ساسانی نیز در منابع مکتوب ذکرها رفته است. علاوه بر این‌هانویسنده «تاریخ بخارا» از قوالی و نقالی سرود «گریستن مغان» در بخارای پیش از اسلام یاد می کند که سرودهایی در نقل سوگ کشتن سیاووش بوده اند.

سده های نخستین اسلامی
آغازی نو برای هنری کهن
نقالی، این هنر دلکش به عنوان لازمه طبع انسان ایرانی،از مرزهای تاریخی و سیاسی گذر می کند و با استقبال ایران عصر اسلامی به بالندگی خود ادامه می دهد. «محمدتقی بهار» به نقل از «ابن قتیبه» صاحب کتاب«عیون الاخبار» در این باره می نویسد: «در مرو با داستان گویی مواجه شدیم که داستان هایی گفت و ما را متأثر ساخت. سپس تنبور خود را از بغل در آورد و شروع به نواختن کرد و گفت: آپا، با این همه بدبختی، نیازمند اندکی خنده ایم».
در نخستین سده های اسلامی دهقانان که گروه اجتماعی زمین دار بودند،نقش روایت گری داستان های پهلوانی و رزمی کهن ایرانی را بر عهده می‌گیرند. فردوسی از تنی چند از این دهقانان پیر که راوی و گردآورنده داستان های رستم و خاندان گرشاسب و داستان های قهرمانی دیگر بودند ، یاد کرده است. در آغاز دوره اسلامی قصه گویان دوره گردی هم بوده‌اند که در مساجد که جای تجمع مسلمانان بود، قصه های انبیای سلف و پادشاهان قدیم را برای مردم بیان و هم در کوچه و بازار همچنان معرکه خود را برپا می کردند و به نقل قصه می پرداختند. این روش معرکه گیری و قصه گویی را قصاصان و نقالان تا دوره صفوی، حتی پس از شکل گیری نهاد قهوه خانه در ایران ادامه داده‌اند و هر جا تجمعی برپا بوده، اثری از نقالی نیز یافت می شده است.

سده های میانی اسلامی
نقل فضایلی ها و مناقبی ها
در سده های میانی ایران اسلامی، نقالان به 2 دسته عمده تقسیم می شدند: «فضایلی ها و مناقبی ها» نقالان فضایلی، داستان گزاران سنی مذهب بودند که نقل داستان های اسطوره ای و حماسی ایران را با ذکر فضایل خلفای راشدین همراه می کردند و نقالان شیعه (مناقبی ها) نیر با جنگ آوری ها و دلاوری های امیرالمؤمنین علی(ع)، مدح و منقبت پیامبر(ص) و خاندان نبوت، رسم نقل داستان های مذهبی را در فرهنگ نقالی ایران بنیان نهادند و رواج دادند.

صفویه
اوج هنر نقالی
هم زمان با ارج گزاری صفویان به آداب و مراسم آیینی، سنت نقالی نیز به مدد این محیط اجتماعی،سیاسی به اوج خود می رسد. در این دوره( ۹۰۷- ۱۱۴۸ هجری قمری) داستان های نقالان که از تلفیق نقل های تاریخی، ملی و مذهبی سر و شکلی ایرانی-اسلامی به خود گرفته بوده، کوچه به کوچه شهر و دهات را مشغول خود می کنند. داستان هایی درباره ابومسلم مروزی (پهلوان ایرانی که در قرن دوم هجری علیه بیدادگری حکومتگران اموی قیام کرد)، حمزه (به روایتی حمزه پسر آذرک سیستانی که بر کارگزار خلیفه عباسی شورید و به روایتی دیگر سیدالشهدا حمزه عموی پیغمبر) و اسکندر (سردار و جهانگشای مقدونی) و به ویژه داستان های شاهنامه و برخی داستان نامه های مذهبی از رایج ترین قصه های زبانگرد نقالان این دوران هستند.
پس از این، مناقب خوانی مداحانی که هنرشان ذکر هنرمندانه «مناقب اهل بیت(ع)» است به نقالی پیوند می خورد. این مداحان(نقالان جدید) از لحاظ نوع سخن به 3 دسته تقسیم می شده اند: ساده خوانان که مدح را به نظم می خواندند، غرّاخوانان که داستان ها را به نثر نقل و مرصّع خوانان که به نظم و نثر مداحی می کردند. قصه خوانان نیز 2 دسته بودند: یک دسته قصه خوانانی که حکایت و افسانه می گفتند و دسته دیگر قصه خوانانی که حکایت ها و افسانه ها را به نظم می خواندند یا به اصطلاح نظم خوانی می کردند. مشهور است که در این دوران «سید کمال الدین سده ای» معروف به «طاهر علیشاه» از نقالان عهد شاه عباس اول، عصرها در زیرگذر بازار مسجد جامع عتیق اصفهان برزونامه را حکایت می کرد یا «اسداله حجار» عصرها در بخش شرقی صحن مسجد شاه (مسجد امام کنونی) راوی داستان های مذهبی بوده است. همچنین «مرشد جعفر‌پاقلعه ای» نزدیک امامزاده اسماعیل در محله قدیم قلعه طَبَرک اصفهان شاهنامه می خوانده است. «حاج رضا حبیب آبادی» برای نخستین بار شاهنامه خوانی در تکیه حمام خانم (تکیه ای که مادرشاه تهماسب با یک حمام نزدیک امامزاده یحیی در جنوب شرقی تهران ساخته بود)، در زمان شاه عباس اول (1038-996)ه.ق، باب کرد. در مشهد دوره صفوی هم نقالانی بوده اند که در فضاهای پیرامون صحن حضرت امام رضا(ع) شاهنامه خوانی می کردند و از گذر آن، مفاهیم مذهبی و آیینی را با داستان های ملی و اساطیری پیوند می زدند.

قاجاریه
آخرین درخشش ها
بالندگی و شکوفایی قصه خوانی در عصر قاجار که می توانست نقالی را به اوجی تازه برساند، با شکوفایی رقیبی عزیز به پایان دوران طلایی نقالی بدل می شود. تعزیه خوانی و به دنبال آن نمایش روحوضی، نقالی را در خود ترکیب می کنند و با ارائه جذابیت های روایی و بصری بیشتر، پایان دوران اوج نقالی را رقم می زنند. در دوره قاجار، نقالان و قصه گویانی در گوشه هایی از میدانگاه های مشهد بساط می انداختند و نقل می گفتند.
در عصر رونق قهوه خانه از اوایل قرن یازدهم تا نخستین دهه های قرن چهاردهم خورشیدی، نقالان به قهوه خانه ها روی آوردند که به نوعی پایگاه اجتماعی اصلی طبقات متوسط و فرودست محسوب می شدند و آن ها را مرکز اصلی نقالی کردند. در این دوره نسبتاً بلند، قهوه خانه نهاد فعالی در انتقال فرهنگ و ادب کهن ملی و مذهبی ایران به توده مردم بی سواد یا کم سواد بود و در آموزش آداب زندگی گذشتگان، اخلاق و منش پهلوانان و جوانمردان به افراد قهوه خانه رو نقش مهمی داشت. از نقالان سرآمد و مشهور اوایل دوره قاجار به «درویش صفر شیرازی» و «ملا آدینه» اشاره کرده اند. درویش صفر در زمان آقامحمدخان و ملا آدینه در عهد فتحعلی شاه قصه خوان و نقال بوده است. نام حاج حسین بابای مشکین، مرشد‌رحیم‌بلور، مرشد غلام حسین و درویش‌مرحب نیز در فهرست نقالان و شاهنامه خوانان برجسته دوره قاجار قرار دارد.

پس از قاجار
کورسوی چراغ کهن
اگرچه مدرن شدن جامعه، نقالی را نیز مانند بسیاری از مظاهر فرهنگی دیگر فرهنگ سنتی ایران به هنری موزه ای تبدیل کرد، با این حال اندک عاشقان این هنر اصیل ایرانی-اسلامی در انتقال آن به نسل های بعدی از کوشش فروگذار نکردند. از نقالان و شاهنامه خوانانی که تا چند دهه پیش زنده بودند و با دم گرم و آوای خوش خود مجلس آرای محفل انس قهوه خانه نشینان شهرهای بزرگ ایران بودند، می توان«مرشد عباس زریری» معروف به «مرشد برزو»، « مرشد روح ا... شوقی»، «مرشد نادری» و «مرشد غلامعلی حقیقت» را یاد کرد. هنوز هم تنی چند از شاگردان استادان نقال برای زنده نگه داشتن این چراغ نیم روشن در آتش امید آن می دمند. در حالی که در اوایل دوران پهلوی، کمتر قهو خانه ای در مشهد بود که نقال و نقالی در آن حضور نداشته باشد، اسناد فرهنگی متعلق به سال ۱۳۵۰ خورشیدی نشان می دهد که در این سال در ۳۳۵ قهوه خانه دایر در شهر مشهد، بیش از ۶ یا ۷ نفر نقال مشغول به نقالی نبوده اند و چکیده حکایت امروز هنر نقالی شاید این نقل آخر مرشد برزو «عباس زریری» باشد که: «در این مملکت کسی تشخیص نداد که ما چه می کنیم و چه می گوییم و برای چه گلوی خود را پاره می کنیم و فریاد می زنیم. نفهمیدند یا نخواستند بفهمند که ما داریم اساس استقلال مملکت و روح سربلندی را در مردم تقویت می کنیم. آقا به کار ما بی اعتنایی کردند و وسایلی دیگر برای سرگرمی مقابل مردم گذاشتند... دیگر آن روح بلند و جوش و خروش دلیران و مردان تمام شد و آن مکتبی که استادان بزرگ و بنام داشت از رونق افتاد. آن سبو بشکست و آن پیمانه ریخت...».