«زنان سیبیلو و مردان بی‌ریش» به بررسی موضوع دگرگونی امور جنسیتی و نیاز‌های جنسی در دوران قاجار می‌پردازد و به شما می‌گوید که ایران چگونه در رویا‌رویی با غرب در قالب مسائلی مانند ملت، نیاز‌های جنسی، کشور و علم تغییر کرده است.

افسانه نجم آبادی استاد تاریخ و مطالعات جنسیت دانشگاه هاروارد در کتاب "زنان سبیلو و مردان بدون ریش" نگرانی‌های جنسیتی در مدرنیته ایرانی را نشان می‌دهد که چگونه جنسیت و تمایلات جنسی همپای مدرنیته در ایران دچار تغیر و تحول شده است.

نجم آبادی در این کتاب به بررسی آثار باقی مانده از دوران قاجار می‌پردازد و موارد بسیاری هم‌چون سفرنامه‌ها و زندگی‌نامه‌ها، اشعار، رمان‌های فارسی، نماد‌های حک شده بر روی سکه‌ها و... را مورد نقد و بررسی قرار می‌دهد و تاریخی از ایران در دوره‌ی قاجار، که گفتمان رسمی از تاریخ جنسیت ایران را با سوالات جدی روبه‌رو کرده، به تصویر می‌کشد.

این کتاب پژوهشی دقیق در باب امر جنسی است که بواسطه مواجهه ایران با غرب در قالب مفاهیمی، چون ملت، جنسیت، وطن و علم صورت بندی جدیدی به خود گرفته است. نجم آبادی در مطالعه خود به ردیابی آثار و بقایای به جای مانده از دوره قاجار می‌پردازد تا بلکه نشانی از جنسیت و امر جنسی بیابد. بدین منظور او علاوه برسفرنامه، رمان و شعر دوران قاجار، دست به دامان نقاشی ها، پارچه نوشته‌ها و تصاویر ضرب شده بر روی مسکوکات می‌شود.

ژرف نگری نجم آبادی و قوت نظری او این کتاب را به یکی از متون جریان ساز در حوزه‌ی تاریخ مدرن ایران، علوم سیاسی و مطالعات جنسیتی تبدیل کرده است. پر بیراه نیست اگر ادعا کنیم اثر هنرمندانه‌ی نجم آبادی با برهم زدن تصویر غالب از دوران قاجار، ادبیات مرتبط با این موضوع را گامی به پیشبرده است.

کتاب حاضر دفتر اول از کتاب "زنان سیبیلو و مردان بدون ریش" است که به پیشگاه خوانندگان فارسی زبان تقدیم می‌شود. متن بسیار محققانه و با دقت نوشته شده است. ترجمه هم کوششی مجدانه در جهت وفاداری به متن و ترجمه درست به فارسی بوده است. این کتاب، کتابی است که بعد از خواندنش "جور دیگر" به دوران قاجار نگاه خواهید کرد، حتی اگر اصل مطلب را بدانید.

در حقیقت این کتاب، هم جنس‌گراییِ مردانِ ایرانی در دوران قاجاریه و پیش از آن که به صورت موضوعی عادی در جامعه بوده را به نمایش می‌گذارد و نشان می‌دهد که این موضوع موجب تنهایی، افسردگی و گوشه‌نشینی زنان شده بود. از دیدگاه مردان آن زمان، زنان تنها برای به دنیا آوردن فرزند آفریده شده بودند و عشق حتی در ادبیات و هنر هم برای مردانی که ریش و سبیل نداشتند نیز سمبل زیبایی و کمال بود. زمانیکه از اواسط قرن ۱۹ بین ایران و اروپا روابط مستحکم‌تری به وجود آمد، در هنجار‌های جنسی نیز تغییرات چشم‌گیری صورت گرفت. این اثر ماندگار و تاریخی به شما می‌گوید که چگونه ارتباط با فرنگیان زندگی روزمره‌ی مردم آن دوره را متحول کرد و فهم آن‌ها را نسبت به گذشته تغییر داد.

«زنان سیبیلو و مردان بی‌ریش» به دو دلیل به نگارش درآمده؛ دلیل اول: فکت‌های تاریخی و دلیل دوم: نظریه‌های علوم انسانی. نجم آبادی در این کتاب، زیرکانه و با دانشی آکادمیک، داده‌ها، مستندات و شواهد تاریخی را با یکدیگر ادغام می‌کند که سوار شدن این علوم بر تاریخ، نشان دهنده‌ی حقیقتی بسیار درس‌آموز است؛ اینکه گذشته نه فقط با پیدا کردن قطعاتی از تاریخ کشف می‌شود، بلکه از کنار نظریات و موضوعات تازه مجدد صورت‌بندی می‌شود.

بخش‌هایی از کتاب

«تا اواخر قرن نوزدهم، در بعد جنسیتی زیبایی تغییر ژرفی شکل گرفته بود. توصیف زیبایی مردانه و عشق مرد به مرد محو شد. مردان در تابلو‌های سلطنتی پس از دوران ناصری، نه دیگر با کمر‌های باریک به تصویر کشیده شدند و نه ویژگی‌های چهره زیبای مردان در دهه‌های اولیه را داشتند. به طور مشابه، تصاویر زنان و ویژگی‌های چهره و بدن آن‌ها از مردان متمایز شد. به بیان دیگر، بازنمایی زیبایی دستخوش تغییرات مهمی شد. براساس تحقیقات اختیار و آدموا، فرهنگ بصری دوران قاجار از نقاشی‌های فانتزی به ناتورالیسم و رئالیسم تغییر یافت.»

«قصد من آن نیست که دوره پیشامدرن را به سان عصری طلایی بری همجنس دوستی مساوات طلبانه نشان دهم. بلکه، از نظر من، مفاهیم مردانگی و زنانگی، تنها زمانی به ساختاری برای مفاهیم زیبایی، میل و عشق تبدیل شدند که تمایز جنسیتی وارد این دسته بندی‌ها شد. پیش‌تر مردانگی و زنانگی در حوزه هایی، چون قرارداد جنسی ازدواج و سلسله مراتب قدرت خانواده کاربردی داشتند، ولی حوزه عشق و میل این کاربرد را نداشتند»

«همجنس دوستی و کردار میان همجنسان به تدریج در قرن نوزدهم نشانه‌ای از عقب افتادگی ایران تلقی شد. دگرجنس خواهانه کردن روابط و میل جنسی و تبدیل آنان به هنجار غالب بدل به شرط «تحقق مدرنیته» شد. طرحی که مستلزم مختلط کردن روابط اجتماعی در فضا‌های عمومی و صورتبندی دوباره خانواده بود»

«مردان بزرگسالی که بعد از سن معینی به روابط جنسی با پسران نوجوان ادامه می‌دادند، غالباً مورد نکوهش قرار می‌گرفتند. میرزا محمود مطلب طنزی دارد درباره شاعر نابینایی به نام منعم که امردان را از فاصله صد قدمی تشخیص می‌داد. هنگامی که از او پرسیدند چگونه چنین چیزی ممکن است، شاعر پاسخ داد، درخشندگی‌ای که از چهره پسران جوان ساطع می‌شود از دیوار‌های نابینایی عبور می‌کند. مجدالملک با نیش و کنایه درباره خزانه‌دار ارتش، میرزا هدایت، می‌گوید: «این جوان ۶۷ ساله که هنوز حشر او با اطفال نابالغ‌ست، بخلاف ارباب قلم ایرانی، ریش خود را از ته می‌زند».

«اگرچه فضا زمان مدرنیته به دنبال همساز کردن دیگر فضا‌ها (ی پیشامدرن) با فضای اروپای غربی بود، اما این مهم تنها از خلال بستر‌های فرهنگی تاریخی جامعهٔ مقصد می‌توانست محقق شود. در نتیجه پروژهٔ مدرنیزاسیون را باید کوششی فهمید در راستای بکارگیری عناصر گذشته در خدمت نظم نوین. به عبارت دیگر سازه‌های فرهنگی تاریخی همچنان در فضای مدرنیته قابل رویت هستند و از بین نمی‌رود، اما این بار در نظم و رابطه‌ای سراسر متفاوت قرار گرفته اند. این درست همان نقشی‌ست که عرفان تاریخی در ایران برای از صحنه به درکردن همجنس خواهی بازی کرد.

فضای دگرجنس خواهانهٔ مدرنیته با اتکاء به آموزه‌های عرفانی توانست همجنس خواهی را از یاد‌ها محو کند. بدین ترتیب که عشق به شاهد و امرد به عشقی متعالی بازپردازی شد. بازخوانی‌های مدرنی که از متون ادبی گذشته انجام گرفت عشق مردان عارف را امری به تمامی تمثیل گونه و نمادی از عشق الهی تفسیر کرد. درست همانطور که امروز وقتی حافظ می‌ می‌نوشد نخست شراب ناب بهشتی به تخیّلمان می‌آید. به همین سیاق مدرنیته با تحمیل فضای خود «معشوق مذکر را در پستوی پیشامدرنیته پنهان کرد و عشق عرفانی را به سان عشقی متعالی بازپردازی کرد»

«مردان جوانی که رفته‌رفته ریش‌شان درمی‌آمد، در صورتی که همچنان به مردان بزرگ‌تر از خود علاقه‌مند می‌ماندند، مورد نکوهش قرار می‌گرفتند. محمودمیرزا در رابطه با جوان شاعری به نام ابوطالب پرتو می‌نویسد: «از جوانان یوسف‌مثال شهر نهاوند است. غبار خط اگرچه آیینه جمالش را تار نموده و بگرد گل عارضش باغبان قضا از خار دسته‌ها بسته، هنوزش بوی وفا از گریبان دوستی می‌آید و مشتاقان مهجور را در نهان از خود ممنون دارد، مطلوب و محبوب نظربازان است».

«قرن نوزدهم خالی از اشعار همجنس‌دوستانه و سرگرمی‌های پورنوگرافیک نبود. فرهاد میرزا معتمدالدوله در نامه‌های بسیاری به اعتضادالسلطنه با شور و احساس درباره نوکر جدید دربار می‌گوید که با نام «علی‌جان» عزیزش می‌داشت. ولی چندی نمی‌گذرد که او غمناک و هراسان، از این می‌گوید که چگونه ماه‌علی‌جان در حال افول و از دست دادن درخشندگی‌اش است و چگونه سرانجام سبیل علی‌جان درآمده است. در سال ۱۲۵۱، ولی خان گرجستانی کتاب رساله فجوریه را تألیف کرد که در آن ماجراجویی‌های جنسی‌اش را با ۲۸ شهدخت قجری، ۶۵ مرد و ۱۵ زن روسپی، و ۲۷ مرد و ۱۸ زن خدمتکار، ثبت کرده است. وی در توصیف جزئیات دست‌و‌دل‌باز بوده است و ظاهراً کتابش خواننده بسیار داشت.»

«در هرحال تا آخر قرن نوزدهم، بسیاری از روابط همجنس‌خواهانه مردان یا ابزاری برای انتقاد سیاسی از مخالفان شد و یا به نقدی اخلاقی از کشوری رو به انحطاط مبدل گشت. چنین رویه‌ای است که اثر بعدی جعفر شهری درباره تاریخ تهران را شکل بخشیده است. یکی از موارد مهمی که اعتمادالسلطنه علیه برخی از دولتمردان قاجاری مطرح می‌کرد، کثرت معشوق‌های مرد آنان بود. در میان افرادی که آماج انتقاد وی قرار گرفتند، می‌توان به میرزاحسین‌خان سپهسالار که اعتمادالسلطنه از تمایلات جنسی او با عنوان «خیانت‌های بزرگ علیه شاه و ملت ایران» نام می‌برد و نایب‌السلطنه و امین‌السلطان اشاره کرد. معشوقگان این مردان شامل شاهزادگان قاجار که بعد‌ها خود جایگاهی رفیع در دربار می‌یافتند، نیز می‌شد. در اواخر حکومت مظفرالدین‌شاه، چنان‌که در فصل هشتم خواهیم دید، کردار‌های همجنس‌خواهانه وی از جمله زمینه‌ای شد برای خواست پایان یافتن حکومتش»

چه کسانی این کتاب را بخوانند

کتاب «زنان سیبیلو و مردان بی‌ریش» برای افراد علاقه‌مند به موضوعات جنسیت و تاریخ‌نگاری، بسیار مناسب است. آنچه که این کتاب شما را پس از خواندنش به فکر فرو می‌برد، حجم داده‌های تاریخی بسیار و پیچیدگی تحلیل‌های فرضی نجم آبادی است.

درباره نویسنده

افسانه نجم آبادی نویسنده، پژوهشگر و استاد دانشگاه هاروارد در رشتهٔ مطالعات زنان، جنسیت و تاریخ (به ویژه مطالعات تاریخی در قرن نوزدهم میلادی در ایران) است. افسانهٔ نجم آبادی، نوهٔ نوهٔ شیخ هادی نجم آبادی است روحانی تجدد خواهی که در جنبش مشروطه اثر آفرین بوده است.