شب یلدا یی از آیینهای باستانی ایرانیان است که در طولانیترین شب سال و به پاسداشت غلبه نیروهای روشنی و پاکی بر تاریکی و اهریمن برگزار میشد، اما این آیین نیز به مانند بسیاری از آیینهای دیگر، در طی زمان شاهد تغییراتی شد که این تغییرات نیز به نوبه خود و بسته به مناطق مختلف ایران، متفاوت است.
شب یلدا یا چله یکی از آیینهای سنتی ایرانیان است که در پهنه وسیعی از ایران، با تمام تفاوتهای جغرافیایی و فرهنگی، با گذشت قرن ها، کماکان در حال برگزاری است. ایرانیان از گذشتههای دور این طولانیترین شب سال را به عنوان نقطه اوج مبارزه و غلبه بر نیروهای تاریکی و اهریمنی قلمداد میکردند و به همین دلیل است که در این شب به جشن و شب زنده داری میپردازند.
اما گذشت زمان باعث شده است تا این آیین باستانی دچار تغییراتی شود که این تغییرات بسته به مناطق مختلف، به صورتهای مختلفی رخ داده است. به عبارت بهتر امروزه آیینهای مربوط به شب یلدا در نقاط مختلف ایران، دارای تفاوتهایی است که در این نوشته قصد داریم به آنها بپردازیم.
شب یلدا یا شب چله، چه شبی است؟
شب یلدا یا شب چله، در واقع به یکی از کهنترین جشنهای ایرانی اطلاق میشود که در آن، طی شدن بلندترین شب سال و به دنبال آن بلندتر شدن طول روزها، که مصادف با انقلاب زمستانی است، گرامی داشته میشود. به عبارت دیگر شب چله اگرچه به معنای طولانیترین شب سال است، اما معنا و مفهوم آن در میان ایرانیان با جشن و سرور برای طولانیتر شدن دوباره روزها، مربوط است. نام «یلدا» برگرفته از واژهای سریانی به معنای «زایش» و یا «تولد» است که در قرن ۳ میلادی، میترا پرستان این اصطلاح را به ویژه در اشاره به شبی که الهه میترا در آن متولد شده بود، به کار گرفته و از آن استفاده میکردند. اصطلاح اصلی اوستایی (دوره زرتشت) و پارسی باستان (دوره هخامنشیان) برای این جشن ناشناخته است، اما اعتقاد بر این است که در زبان فارسی میانه (دوره اشکانی و ساسانی)، این شب به «زایش مهر» موسوم بوده است. از سوی دیگر اصطلاح فارسی «شب چله»، به نظر میرشد اصطلاحی نسبتاً جدید باشد. مشخص نیست که کلمه سریانی «یلدا» از چه زمانی به زبان فارسی وارد شده است، اما این موضوع به اعتقاد برخی کارشناسان به اولین جوامع مسیحی بازمی گردد که به علت تعقیب در امپراتوری روم در قرون اول میلادی به قلمرو ایران پناه آورده بودند.