همان‌قدر که تحریم بار منفی داشته است رفع تحریم‌ها می‌تواند بار مثبت به همراه بیاورد. اثر منفی و مثبت تحریم‌ها و رفع آن را می‌شود در ذات واژه تحریم دید. تحریم واژه‌ای است به معنای محروم کردن. و در اینجا محروم کردن ملت ایران از آنچه حتی به خود آنها تعلق داشته است، بدیهی است که بر نهادهای علمی کشور، به‌ویژه بخش‌های پژوهشی تاثیرگذار بوده است. محروم کردن آزمایشگاه‌ها از جایگزین دستگاه‌ها و قطعات آزمایشگاه‌ها و نو کردن آنها، محروم کردن پژوهشگران از انتشار مقالات علمی و کاستن از ارتباطات بین‌المللی پژوهشگران و دانشگاهها بخشی از این تاثیرات هستند. اگرچه محروم کردن به خودی‌خود تاثیرگذار نیست، اما بدیهی است که در هیچ کشوری برای ساختن همه چیز سرمایه‌گذاری نشده است. در دنیای امروز دیگر نمی‌شود از کشوری توقع داشت همه تجهیزات و نیازهای خود را در داخل مرزهایش بسازد و تامین کند. شاید به همین دلیل ساده، پژوهشگران کشور از رفع تحریم‌ها که تا مدتی دیگر و با آغاز اجرای توافق هسته‌ای اتفاق خواهد افتاد، خوشحال باشند. خوشحال از رفع اثرات منفی محروم کردن. این بار اما در بازگشت شرایط عادی، دانشگاهیان تجربه حضور در شرایط تحریم را از سر گذرانده‌اند.
استفاده از تجربه دوران تحریم در فرصت رفع تحریم‌ها
ابراهیم واشقانی‌فراهانی، معاون پژوهش و فناوری دانشگاه آزاد اسلامی بر لزوم برنامه‌ریزی برای استفاده از فرصت رفع تحریم‌ها تاکید دارد. او اگرچه رفع تحریم‌ها را موثر می‌داند، می‌گوید: «برداشتن تحریم فصل جدیدی در روابط و فرآیندهای علمی کشور خواهد بود؛ اما باید تاکید کنم ما همواره باید تکیه بر ظرفیت‌های داخلی داشته باشیم. این یک ظرفیت جدید است اما وقتی می‌توانیم از آن استفاده کنیم که با برنامه باشیم و روی توانمندی‌های خود تکیه کنیم.» استفاده از تجربه دوران تحریم برای رفع کاستی‌ها در دوران پساتحریم موثر خواهد بود و برنامه‌ریزی برای این کار به همین دلیل ضروری است. این همان چیزی است که علی‌محمد صفانیا، رئیس واحد تهران شمال دانشگاه آزاد اسلامی هم به آن اشاره می‌کند. او قائل به وجود سه دیدگاه در مساله رفع تحریم‌هاست. دیدگاه اول دیدگاهی است که تحریم‌ها را فرصتی برای ایجاد زمینه پیشرفت علمی کشور و ساخت تجهیزات و طرح‌های صنعتی پیچیده در داخل و رفع تحریم‌ها را موجب بازگشت به شرایط پیش از آن و بی‌اعتنایی به توانایی‌های داخلی می‌داند. دیدگاه دوم دیدگاهی است که تحریم‌ها را موجب کاهش رشد علمی کشور می‌داند و رفع تحریم‌ها را موجب بازگشت دانشگاهها به ریل سابق و دیدگاه سومی که معتقد است باید با مدیریت هوشمندانه هم از تکنولوژی‌های روز دنیا بهره‌مند شد و هم توانایی‌های علمی استادان درون کشور و دستاوردهای پژوهشگران را حفظ کرد. صفانیا معتقد است برای برخورد با رفع تحریم‌ها باید از دیدگاه سوم استفاده کرد. او می‌گوید: «واقعیت این است که برای جهانی شدن، استادان و پژوهشگران ما نیاز به حضور در عرصه‌های جهانی دارند و نتایج و کارهای علمی آنها باید دیده شود.»
گشایش با رفع تحریم‌ها
اگرچه واشقانی‌فراهانی بر برنامه‌ریزی برای پساتحریم تاکید کرد اما رفع تحریم‌ها را به خودی خود موجب گشایش‌هایی در موضوعات پژوهشی می‌داند. او در گفت‌وگو با خبرگزاری آنا مشکلاتی را که تحریم‌ها برای پژوهشگران کشور به‌وجود آورده برشمرده و گفته است: «قطعا تحریم روی حرکت‌های علمی تاثیر مستقیم و غیرمستقیم داشته است. نقطه آغاز این تاثیرات مشکلاتی بود که برای تامین دستگاه‌های آزمایشگاهی و تجهیزات آن داشته‌ایم؛ این مساله چه در خرید دستگاه‌های جدید و جایگزین کردن دستگاه‌های موجود با دستگاه‌های پیشرفته و چه در تعمیر دستگاه‌های موجود که از نظر کاربردی دچار مشکل شده بودند، صدق می‌کرد.» معاون پژوهش و فناوری دانشگاه آزاد اسلامی چاپ مقالات در ژورنال‌های معتبر را مشروط به گرفتن نتایج با دستگاه‌های مدرن می‌داند و انتظار دارد این مشکل با رفع تحریم‌ها حل شود. وی دسترسی به منابع الکترونیکی را مشکل دیگر ناشی از تحریم‌ها می‌داند و در مورد آن گفته است: «تحریم بانک‌های ما هم موجب می‌شد نتوانیم برای قراردادهای بین‌المللی پیش‌قدم باشیم. ما همچنین با مشکل تحریم از سوی ناشران روبه‌رو بودیم و همین‌طور برای انتقال ارزی که برای قراردادهای بین‌المللی مورد نیاز بود، مشکلات فراوانی داشتیم.» واشقانی در این مورد هم امیدوار است با رفع تحریم‌ها، دسترسی آسان‌تری برای استادان و دانشجویان به منابع معتبر وجود داشته باشد. این تنها مشکل پژوهشگران در ارتباط با منابع نبود. آن‌گونه که واشقانی‌فراهانی گفته است برخی از مجلات به بهانه اینکه هزینه‌هایشان از طریق دولت‌ها تامین می‌شد از پذیرفتن مقالات دانشمندان ایرانی و حتی از چاپ مقالاتی که پذیرش شده بود، خودداری می‌کردند.» امید به گشایش اما در صحبت‌های او حتی زمانی که به مشکلات پیشین اشاره می‌کند، وجود دارد: «قطعا با برداشتن تحریم این مشکلات از سر راه پژوهشگران ما برداشته می‌شود. این تحریم باعث شده بود که فضای مناسبی بین پژوهشگران داخلی و خارجی فراهم نباشد. این درحالی بود که امروزه یکی از وجوهی که با آن دانشگاهها را مورد ارزیابی قرار می‌دهند همکاری و ارتباط بین‌المللی آنهاست.»
رفع تحریم‌ها کیفیت پژوهش را افزایش می‌دهد
علیرضا ایرانبخش، مدیرکل توسعه شبکه آزمایشگاهی دانشگاه آزاد اسلامی رفع تحریم‌ها را به‌خصوص در بهبود تامین و کیفیت تجهیزات آزمایشگاهی موثر می‌داند و معتقد است: «بهبود تجهیزات می‌تواند کیفیت پژوهش را در دانشگاهها افزایش دهد.» ایرانبخش می‌گوید: «آزمایشگاه‌های دانشگاه آزاد اسلامی به دو دسته آزمایشگاه‌های آموزشی و تحقیقاتی تقسیم می‌شوند و دسته اول برای ماموریت‌های آموزشی و واحدهای آزمایشگاه‌ها تعریف شده‌اند و دستگاه‌های دسته دوم، دقیق‌تر و با حساسیت بالاتر و مختص ماموریت‌های پژوهشی هستند.» او اضافه می‌کند: «در مجموعه این دو دسته هزاران دستگاه وجود دارد. در دوران تحریم‌ها دو اتفاق برای آزمایشگاه‌ها افتاد. اول اینکه دستگاه‌ها با گذشت زمان دچار استهلاک شدند و قطعات برخی از آنها خراب شد. این دستگاه‌ها نیاز به تعویض قطعه و سرویس‌های دوره‌ای منظم دارند و شرکت‌های اصلی این کار را به دلیل تحریم‌ها انجام نمی‌دادند؛ بنابراین تعدادی از دستگاه‌ها از کار افتادند. اتفاق دوم این بود که فروش قطعات و دستگاه‌های پیشرفته در دوران تحریم متوقف شد و قطعات خاصی را به ایران نمی‌فروختند.»
به گفته ایرانبخش، اداره متبوع او فهرستی از دستگاه‌های نیازمند تعمیر و قطعه دانشگاه تهیه کرده و رئیس دانشگاه آزاد اسلامی دستور اقدام مناسب برای تعمیر سریع و نگهداری آنها را صادر کرده است. دستوری که با رفع تحریم‌ها آسان‌تر اجرا خواهد شد. او همچنین باور دارد رفع تحریم‌ها علاوه‌بر مساله تعمیرات در مجهز شدن آزمایشگاه‌ها به دستگاه‌های باکیفیت‌تر و در نتیجه افزایش کیفیت پژوهشی تاثیرگذار خواهد بود.
آزمایشگاه ملی راحت‌تر تجهیز می‌شود
تاثیر ورود فناوری‌های آزمایشگاهی به دانشگاه‌های کشور را می‌توان در تجهیز آزمایشگاه ملی واحد تهران شمال دید. مسئولان دانشگاه آزاد اسلامی از مدتی پیش برای تجهیز این آزمایشگاه برنامه‌ریزی کرده‌اند و با این توصیفات، رفع تحریم‌ها می‌تواند آنها را در تجهیز سریع‌تر این آزمایشگاه یاری کند. علی‌محمد صفانیا در مورد تجهیز این آزمایشگاه در شرایط پساتحریم می‌گوید: «با رفع تحریم‌ها می‌توانیم از جدیدترین تجهیزات بهره‌مند شویم. با حذف محدودیت‌های تحریم همچنین می‌توانیم ظرف مدت کوتاهی تجهیزات را بخریم. واسطه‌هایی که پیش‌تر وجود داشتند حذف می‌شوند و می‌توانیم باکیفیت‌تر هم خرید کنیم. دانشگاهها می‌توانند حق خرید دستگاه‌هایی را به دست بیاورند که پیش‌تر دسترسی به آن نداشتند.»
به گفته او رفع تحریم‌ها می‌تواند زمینه‌ساز فعال کردن آزمایشگاه‌های high-tech باشد. صفانیا همچنین می‌گوید: «با رفع تحریم‌ها می‌توانیم دستگاه‌هایی را که خراب شده است با قیمت اندک راه‌اندازی کنیم.»
تجهیز آزمایشگاه‌ها تاثیرگذار در توسعه تحصیلات تکمیلی
علیرضا ایرانبخش و علی‌محمد صفانیا، هر دو معتقدند که تجهیز آزمایشگاه‌ها در دوران پساتحریم را باید برای بهبود دوره‌های تحصیلات تکمیلی و توسعه آن که سیاست دانشگاه آزاد اسلامی است، پی بگیرند. ایرانبخش می‌گوید: «در توسعه تحصیلات تکمیلی که گامی موثر در دانشگاه آزاد اسلامی محسوب می‌شود نیازمند افزایش دادن کیفیت پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها هستیم. امیدواریم که با تجهیز آزمایشگاه‌ها از دستگاه‌های پیشرفته‌تر با درجه حساسیت بالاتر استفاده کنیم که در نتیجه تحقیقات پژوهشگران و دانشجویان تحصیلات تکمیلی نتایج بهتری خواهد داشت. این اتفاق می‌تواند کیفیت دوره‌های دانشجویان تحصیلات تکمیلی را افزایش دهد.» صفانیا هم امیدوار است تجهیز آزمایشگاه‌ها با استفاده از تحریم‌ها به حمایت از پژوهشگران و دانشجویان تحصیلات تکمیلی منجر شود. او می‌گوید: «با روند توسعه تحصیلات تکمیلی که دانشگاه آزاد اسلامی در پیش گرفته است، بالا بردن کیفیت آزمایشگاه‌ها می‌تواند در افزایش دوره‌ها و کیفی کردن آنها موثر باشد. این پژوهشگران باید با رویکرد توجه به اولویت‌های پژوهشی در کشور و رصد آنها هدایت شوند و مسیر خطیر پژوهش را پیش ببرند. همراه شدن این کار با افزایش کیفیت آزمایشگاه‌ها می‌تواند کمک موثری باشد.»
*شاهرخ زبردست
